Bolesław Chrobry
pierwszy król Polski
OPRACOWANIE LIDIA MAŃKA
Dzieje Polski i Europy środkowej końca X i początku XI w. są nierozerwalnie związane z Bolesławem Chrobrym. Jest ogrom literatury naukowej na ten temat. Zaledwie kilka prac całościowo ujmuje postać i dokonania pierwszego króla Polski . Wartość już historyczną ma książka: „Bolesław Chrobry – opowiadanie historyczne według źródeł spółczesnych” (1849) autorstwa Karola Szajnochy. Opracowanie „Bolesław Chrobry Wielki” (1925) Stanisława Zakrzewskiego powstało w dziewięćsetlecie koronacji królewskiej Chrobrego, w klimacie patriotycznego uniesienia po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W latach sześćdziesiątych Andrzej Feliks Grabski napisał : „Bolesław Chrobry. Zarys dziejów polityczny i wojskowych” (1964), w której uwypuklił kwestie polityczne i militarne. Obraz Chrobrego wolny od zniekształceń historiografii późnośredniowiecznej, jak i mitologii narodowej XIX i XX w. wyłania się z książki Jerzego Strzelczyka: „Bolesław Chrobry” (1999). Powstało oczywiście mnóstwo opracowań o charakterze syntetycznym, których nie sposób wymienić , zaledwie kilka ujętych jest w bibliografii.
Najważniejszym źródłem niemieckim pozostaje „Kronika Thietmara”, ruskim – „Latopis Nestora”, czeskim – „Kosmasa Kronika Czechów”.
Do polskich źródeł należy „Kronika polska” Galla Anonima, który pisał ją na początku XII w. Tutaj Bolesław Chrobry wyłania się jako prawdziwy ojciec ojczyzny. W drugiej połowie XV w. Jan Długosz w swoich „Rocznikach czyli Kronikach Sławnego Królestwa Polskiego” intensywnie wykorzystał kronikę Galla. Jej dane rozbudował, uzupełnił i „zaokrąglił”. Mistrz Wincenty Kadłubek na początku XIII w. w swej kronice powtórzył z wieloma skrótami opowieść Anonima dodając przypowieści ze świata starożytnego. W okresie oświecenia biskup smoleński Adam Naruszewicz z inspiracji króla Stanisława Augusta napisał „Historię narodu polskiego” – pierwsze krytyczne dzieło , w którym ujął dane Thietmara i inne źródła niemieckie. Pojawiło się jeszcze kilka krytycznych głosów na temat Bolesława Chrobrego, wspomnę tu chociażby „Pierwsze wieki historii polskiej” Adama Mickiewicza. Jednak te krytyczne głosy nie wpływały na opinię publiczną. Wielu literatów i malarzy poświęciło swoje utwory i dzieła temu władcy.
Dzisiaj Chrobry spogląda na nas ze znaczków pocztowych, banknotów. Wiele szkół, osiedli, ulic nosi jego nazwę. Stał się tak powszedni, jak nasz chleb. Tym bardziej warto wzbogacić i przypomnieć sobie wiedzę na jego temat , co niniejszym czynię.
Praca podzielona jest na osiem rozdziałów: I Stosunki rodzinne, II Początkowe samodzielne rządy, III Tworzenie organizacji kościelnej, IV Zdobycze terytorialne, V Wyprawa na Ruś kijowską, VI Korona królewska, VII Osobowość Chrobrego, VIII Dziedzictwo.
I Stosunki rodzinne
Bolesław Chrobry urodził się w 966 lub 967 jako syn Mieszka I i czeskiej księżniczki Dobrawy. Siostrą jego z tej samej matki była Świętosława Sygryda, żona Eryka Zwycięskiego, króla szwedzkiego, a po jego śmierci – władcy duńskiego Swena Widłobrodego. Zmarła w 1014 roku lub później. Jej synem był Kanut Wielki. Chrobry miał też trzech przyrodnich braci, których matką była druga żona Mieszka I – Oda, córka Dytryka (Teodoryka), margrabiego saskiej Marchii Północnej. Oda przeżyła znacznie męża, zmarła w 1023 r. w którymś z klasztorów w Kwedlinburgu. Wcześniej wraz z synami: Mieszkiem, Świętopełkiem i Lambertem została wypędzona przez Chrobrego po śmierci Mieszka I.
Przez pierwsze lata życia Bolesław zostawał pod opieką matki, by, po postrzyżynach przejść pod wpływy i wychowanie ojcowskie. Włosy jego, jak to czyniono i na innych dworach, zostały przesłane do Rzymu na znak oddania młodego księcia pod szczególną opiekę papieską. W 973r. Bolesław przebywał w Niemczech jako zakładnik i gwarant pokoju pomiędzy Mieszkiem i królem niemieckim. Nie wiadomo, kiedy powrócił na dwór ojca. Przypuszcza się, że miało to miejsce dopiero w 979 lub 980, a więc już po śmierci matki. Nowa żona Mieszka, Oda skłóciła prawdopodobnie Bolesława z ojcem. Henryk Łowmiański twierdzi, że Bolesław po ślubie ojca z Odą znalazł się na dworze praskim u swego wuja Bolesława Pobożnego. Niewiele łączyło młodego księcia z macochą i przyrodnimi braćmi, tym bardziej, że byli oni potencjalnymi rywalami do spadku po ojcu.
Bolesław Chrobry był czterokrotnie żonaty. Pierwszą żoną, której imienia nie znamy, była córka margrabiego Miśni Rygdaga, poślubiona w 984r., a oddalona w 985 lub 986r. Nic nie wiadomo o potomstwie z tego związku. Druga, również bezimienna, mimo, że urodziła syna Bezpryma , także została oddalona w 987 lub 988r. Emnilda, córka możnego lub księcia Dobromira była trzecią żoną Bolesława. Ich związek trwał najdłużej, a jego owocem było co najmniej pięcioro dzieci. Emnilda zmarła w latach 1016 – 1017. Ostatnią żonę Odę, córkę Ekkeharda I, margrabiego Misni , książę poślubił w 1018 r. Z tego związku miał córkę Matyldę.
Przed poślubieniem Ody Bolesław bezskutecznie starał się o rękę Przedsławy, córki wielkiego księcia kijowskiego Włodzimierza. Związał się z nią po zdobyciu Kijowa w 1018 r. Niektórzy twierdzą, że zawarł on formalny związek małżeński, a to byłoby równoznaczne z bigamią. Jerzy Strzelczyk uważa, że o tym nie może być mowy. Natomiast Gall Anonim przytaczając słowa samego Bolesława sugerował, że Przedsława była zwykłą nałożnicą:
„Tak jak w tej godzinie Złota Brama miasta ugodzona została tym mieczem, tak następnej nocy ulegnie siostra najtchórzliwszego z królów, której mi dać nie chciał. Jednakże nie połączy się z Bolesławem w łożu małżeńskim, lecz tylko raz jeden, jak nałożnica, aby pomszczona została w ten sposób zniewaga naszego rodu, Rusinom zaś ku obeldze i hańbie.”
Nie wiemy, czy związek Bolesława z Przedsławą był przelotny, czy trwały. Faktem jednak jest, iż książę zabrał ją do Polski i osadził wraz z gronem uchodźców ruskich na Ostrowie Lednickim. Gerard Labuda wysunął nawet hipotezę, że mogli mieć syna, który zmarł mając kilka lat.
Wiadomo nam o siedmiorgu dzieciach Bolesława Chrobrego. Pierworodny Bezprym (ur.986/87r., zm.1032r.) był odrzucony przez ojca, przeznaczony do stanu duchownego i oddalony z kraju aż do Italii. Po jego śmierci tragicznie zapisał się w dziejach Polski. Następca Chrobrego król Mieszko II Lambert (ur. w990r., zm. W 1034r.) z wielkim poświęceniem kontynuował politykę ojca, jednak nie potrafił skutecznie obronić suwerenności i integralności państwa. Ponadto został pozbawiony przez Czechów zdolności płodzenia. Imię najstarszej córki Bolesława nie jest znane. Thietmar twierdzi , że była przełożoną jakiegoś klasztoru w Niemczech. Regelinda, druga córka (ur. prawdopodobnie w 989r. , zm. Ok.1030r.), została wydana za Hermana, margrabiego Miśni. Następna, nieznana z imienia córka, urodzona po Mieszku II, poślubiła Świętopełka, księcia turowskieg a potem przez jakiś czas kijowskiego. Najmłodszym synem Bolesława i Emnildy był Otton (ur. w 1000r. , zm. 1033r.) Brak wiadomości o jego żonie i potomstwie. O Matyldzie, córce Ody wiadomo tylko tyle, że w 1035 r. wyszła za mąż lub zaręczyła się z Ottonem ze Schweinfurtu, ale już rok później rozstała się z nim.
Bolesław Chrobry utrzymywał dobre stosunki z siostrą Sygrydą, która znalazła u niego schronienie, gdy została odsunięta przez Swena Widłobrodego. Kobietą życia Bolesława była zapewne Emnilda nazywana przez Galla Anonima „mądrą i roztropną”. Także z dziećmi z tego małżeństwa miał poprawne stosunki. Dwie córki wydał dobrze za mąż , dbał o ich losy aż do tego stopnia, że zdecydował się na interwencję zbrojną na Rusi. Mieszko II stał się najukochańszym książęcym potomkiem, z krzywdą dla pierworodnego Bezpryma.
II Początkowe samodzielne rządy
Niektórzy historycy uważają, że Mieszko I po nawiązaniu kontaktów z Węgrami i ożenieniu Bolesława z księżniczką węgierską zajął około 989r. Małopolskę, a następnie osadził na niej jako księcia dwudziestoletniego wówczas Bolesława. Resztę swego państwa, które przeznaczył dla synów Ody, oddał pod opiekę papiestwa.
Znany z papieskich regestów dokument Dagome iudex nie wymienia pierworodnego syna Mieszka, Bolesława. To tłumaczy się tym, że miał on już własną dzielnicę i, że właśnie przeciw niemu i jego ewentualnym roszczeniom po podziale ziemi między młodszych synów zabezpieczano się papieską protekcją. Jeżeli rzeczywiście takie były intencje Mieszka, to na niewiele się zdały. Po jego śmierci 25 maja 992r. Bolesław wygnał z kraju macochę wraz z przyrodnim rodzeństwem. Dokonało się to zgodnie z ówczesną racją stanu, ale jednocześnie z krzywdą dla księżnej – wdowy i jej młodych synów, a także wbrew woli Mieszka I.
W chwili objęcia władzy Bolesław miał już trzecią żonę i własne potomstwo. Nie wiadomo, kiedy dokładnie została wypędzona Oda, przypuszcza się, że najpóźniej w 995r. Zbiegło się to z umocnieniem wpływów Chrobrego na dworze niemieckim i osłabieniem pozycji protektorów rodu, z którego wywodziła się Oda. To tłumaczy powodzenie książęcej akcji. Bolesław rozprawił się też surowo ze zwolennikami Ody, z których dwóch – Odylona i Przybywoja – kazał oślepić. Wygnanie macochy nie zaszkodziło współdziałaniu księcia z Niemcami, wraz z którymi Bolesław ramię w ramię walczył przeciw pogańskim Słowakom znad Bałtyku i Łaby. Posiłki zbrojne księcia brały udział w walkach pod Brandenburgiem, a po niepowodzeniach akcji chrześcijańskiej i rozszerzeniu się ruchu pogańskiego do kraju Obodrytów, Bolesław osobiście w 995r. stanął na czele swych wojsk, walczących ze Słowianami. Podczas gdy Otto III przy pomocy kontyngentów bawarskich, szwabskich i czeskich walczył z Redarami, Chrobry prawdopodobnie działał nad dolną Odrą. Dobre kontakty z państwem niemieckim przejął w spadku po ojcu. Podobnie rzecz miała się z wikingami z Jomsborga i z książętami szwedzkimi. Przeszedł nawet do sag skandynawskich jako Burysław, król Windlandu, swoją sławą przesłaniając ojca. Natomiast stosunki polsko-czeskie, które pod koniec rządów Mieszka I nieco się popsuły, wróciły do równowagi w pierwszych latach rządów Bolesława, co potwierdza udział Czechów w walkach ze Słowianami w 995 r. Później kontakty Chrobrego z Bolesławem czeskim pogorszyły się, gdyż książę polski udzielił schronienia wypędzonym z Czech Sławnikowicom, przede wszystkim Sobieporowi. W osobie polskiego księcia znalazł protektora także inny przedstawiciel tego rodu, biskup praski Wojciech.
III Tworzenie organizacji kościelnej
Przeznaczeniem Wojciecha, syna Sławnika i Strzeżysławy był stan duchowny. Po ukończeniu szkoły katedralnej w Magdeburgu, znalazł się w gronie kanoników otaczających biskupa praskiego Dytmara. Następnie sam został nominowany do godności biskupa, jednak konflikt z ludnością uniemożliwił mu sprawowanie tego urzędu. Odnosił niepowodzenia w pracy duszpasterskiej. Przez kilka lat przebywał w Rzymie. W połowie 966r. jako biskup z zadaniem głoszenia wiary poganom opuścił na zawsze Rzym oraz Italię. Najpierw udał się przez Alpy do Niemiec, potem do Francji, następnie zawitał w Polsce.
Idea misji wśród pogan, którą zaproponował Bolesławowi biskup Wojciech, była atrakcyjna dla Chrobrego ze względów politycznych. Miała aprobatę papieża Grzegorza V, a może i cesarza. Jednak od początku była pomyślana jako inicjatywa niezależna od jurysdykcji Kościoła niemieckiego. Księciu polskiemu natomiast, jako jej protektorowi, osobliwie w dobie szerzenia chrześcijaństwa wśród plemion pogańskich, mogła dodać szczególnego splendoru. Bolesław na obiekt chrystianizacji wybrał plemiona pruskie, nie chciał rywalizować z Niemcami na ziemiach Wieletów. Poza tym wpływy niemieckie nie sięgały Prus. Misja pruska Wojciecha podlegała wprost Rzymowi, a Bolesław w stosunku do praskiego biskupa występował w roli opiekuna misji papieskiej. W kwietniu 997r. Wojciech wyruszył do Gdańska, a stamtąd do Prus. Towarzyszyli mu Radzim Gaudenty i Bogusz. Oddział zbrojnych, danych mu do opieki na czas wędrówki do Gdańska, zawrócił pod Elblągiem. Stąd przyszły święty udał się na wschód, w głąb terenów zamieszkanych przez Prusów. Dotarł do bogatego miasta Truso, gdzie został zmuszony przez pogan do powrotu. W dzień św. Jerzego,23 kwietnia, podczas odprawiania nabożeństwa, został zabity. O jego śmierci poinformowali Chrobrego Gaudenty i Bogusz. Bolesław wykupił ciało biskupa z rąk pogan i 20 października pochował uroczyście w Gnieźnie. Sława pierwszego polskiego świętego, kanonizowanego już w 998 lub 999r., zwróciła oczy ówczesnego świata na kraj Bolesława. Stała się też podstawą ambitnych planów kościelnych Chrobrego, zmierzających do utworzenia polskiej metropolii w Gnieźnie. W 999r. papież Sylwester II ustanowił „arcybiskupstwo św. Wojciecha”, które objął brat i towarzysz męczennika Radzim Gaudenty. Obok istniejącego już biskupstwa misyjnego w Poznaniu, podległego bezpośrednio Rzymowi, powołano do życia nowe biskupstwa w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. W ten sposób została wzbogacona polska prowincja kościelna. Postanowienia papieskiej bulli w tej sprawie wprowadzone zostały w życie w 1000r., co związane było z pielgrzymką Ottona III do grobu św. Wojciecha. Niespełna dwudziestoletni cesarz na przełomie 999 i 1000r. , w środku srogiej zimy , w otoczeniu okazałego orszaku podążał do Polski. Towarzyszyli mu wysocy dostojnicy duchowni i świeccy, kardynałowie Kościoła rzymskiego, dygnitarze włoscy i niemieccy, liczne tabory i oczywiście eskorta zbrojna. Zjazd gnieźnieński obu władców został obszernie opisany przez współczesne roczniki i kroniki. Jednak kronikarz Thietmar, opisał przybycie cesarza Ottona III w najpełniejszy sposób. Bolesław wyruszył na spotkanie cesarzowi, kiedy ten dotarł do siedziby Dziadoszan. W Iławie przygotował wcześniej kwaterę dla cesarza. Eskortował go przez swój kraj aż do Gniezna. Kiedy cesarz zobaczył z daleka upragniony gród, ze słowami modlitwy zbliżył się do niego boso. Z wielkim szacunkiem przyjął go biskup Unger i wprowadził do kościoła. Tam cesarz zalany łzami, zwrócił się z prośbą do świętego Wojciecha, by wstawił się za nim w celu dostąpienia łaski Chrystusa.
Obok obchodów religijnych, związanych z oficjalnym charakterem wyprawy cesarskiej, zajęto się sprawami politycznymi i organizacją nowej prowincji kościelnej. Otto, potwierdzając decyzję Stolicy Apostolskiej o utworzeniu nowej metropolii, przekazał Bolesławowi i jego następcom władzę inwestytury dostojników kościelnych, czyli prawo obsadzania stolicy arcybiskupiej i biskupstw, co dotyczyło także biskupstwa misyjnego w Poznaniu. Bolesław otrzymał również prawo zarządzania i nadawania kościołom ziem, które w przyszłości miał zdobyć dla chrześcijaństwa. Otto III nałożył na głowę Bolesława swój cesarski diadem, nazywając księcia polskiego „bratem i współpracownikiem cesarskim” oraz „przyjacielem i sprzymierzeńcem narodu rzymskiego”, uznając tym samym Chrobrego godnym królewskiej godności. Niektórzy uczeni interpretują gest cesarza w ten sposób, że tenże wyznaczył Chrobrego swoim zastępcą lub nawet następcą na tronie cesarskim, są to jednak bardzo śmiałe koncepcje. Ponadto cesarz ofiarował władcy polskiemu gwóźdź z Krzyża świętego oraz kopię włóczni św. Maurycego.Bolesław zaś darował władcy niemieckiemu ramię św. Wojciecha oraz orszak złożony z 300 pancernych rycerzy.
Relikwie były w średniowieczu największym skarbem, a ich cena często przekraczała cenę złota.
Całość wizyty dopełniły wystawne biesiady oraz hojne podarunki, które rozsławiły bogactwo i wspaniałość kraju Bolesława. Gall Anonim opisał to następująco:
„ Po zakończeniu bowiem biesiady nakazał cześnikom i stolnikom zebrać ze wszystkich stołów z trzech dni złote i srebrne naczynia, bo żadnych drewnianych tam nie było, mianowicie kubki, puchary, misy, czarki i rogi, i ofiarował je cesarzowi dla uczczenia go, nie zaś jako dań[ należną] od księcia. Komornikom zaś rozkazał zebrać rozciągnięte zasłony i obrusy, dywany, kobierce, serwety, ręczniki i cokolwiek użyte było dla nakrycia, i również zanieść to wszystko do izby zajmowanej przez cesarza. A nadto jeszcze złożył [mu] wiele innych darów, mianowicie naczyń złotych i srebrnych rozmaitego wyrobu i różnobarwnych płaszczy, ozdób nie widzianego [dotąd] rodzaju i drogich kamieni; a tego wszystkiego tyle ofiarował, że cesarz tyle darów uważał za cud. Poszczególnych zaś jego książąt tak okazale obdarował, że z przyjaznych zrobił ich sobie największymi przyjaciółmi.”
Zjazd niewątpliwie dodał Chrobremu splendoru, jednak cesarski gest, zrównujący w swej symbolice władzę księcia słowiańskiego z władzą króla niemieckiego, nie ułatwił Chrobremu uzyskania prawdziwej korony. Zabiegi księcia wokół pozyskania sakry papieskiej, czynione w Rzymie w 1000r., nie odniosły rezultatu.
Kilka lat później, wobec zmian na tronie cesarskim, starania Chrobrego o koronę spotkały się z silną kontrakcją. Rychła bowiem śmierć Ottona III (23 I 1002r.) oraz papieża Sylwestra II (12 V 1003r.) bardzo utrudniły sytuację polityczną Bolesława.
Niedługo po zakończeniu zjazdu gnieźnieńskiego Chrobry prosił cesarza Ottona, by przysłał ludzi chętnych kontynuować przerwaną misję św. Wojciecha. Podjęli się tego dwaj eremici, Jan i Benedykt, do tej pory przebywający w pustelni w Pereum pod Rawenną, utworzonej przez św. Romualda. Do nich miał dołączyć Brunon z Kwerfurtu, przewidziany na opiekuna akcji misyjnej ze względu na pochodzenie z możnego rodu i szerokie kontakty na dworze cesarskim. Pustelnicy osiedli w Polsce w eremie w Międzyrzeczu nad rzeką Obrą. Jerzy Strzelczyk twierdzi, że pustelnia znajdowała się na terenie poznańskiej diecezji biskupa Ungera, na pograniczu z pogańskimi Wieletami, wśród których misjonarze mieli kontynuować dzieło Wojciecha. Do eremitów Jana i Benedykta dołączyło dwóch braci polskiego pochodzenia – Izaak i Mateusz oraz przynajmniej dwóch uczniów. Czekano wciąż na przyjazd Brunona z Kwerfurtu. Tymczasem Bolesław postanowił wykorzystać przybyszów i jednego z nich wysłał w misji dyplomatycznej do Rzymu, obdarzając cenną bryłą srebra. Wobec niemożności dotarcia do celu eremita wraz z cennym kruszcem wrócił do Międzyrzecza. 11 listopada 1003r. dokonano na pustelnię napadu rabunkowego, bowiem wieść o kruszcu znajdującym się w eremie zdążyła obiec okolicę. W nocy z 10 na 11 listopada 1003r. napastnicy wymordowali znajdujących się tam pięciu pustelników. Uroczystościom pogrzebowym przewodniczył biskup poznański Unger, który zapewne ogłosił Pięciu Braci Męczenników świętymi.
Brunon z Kwerfurtu, który ociągał się z przybyciem do Polski, uniknął prawdopodobnie męczeńskiej śmierci. Zjawił się w Polsce w 1008r. po misji nawracania Pieczyngów na Rusi. Wyruszył na działalność misyjną do Jaćwięgów. Podobnie jak św. Wojciech i on zginął męczeńską śmiercią z rąk pogan 9 marca 1009r.
IV Zdobycze terytorialne
Bezpotomna śmierć cesarza Ottona III w 1002r. rozpoczęła rywalizację o koronę niemiecką, do której w samych Niemczech stanęło trzech kandydatów. Wśród nich znalazł się Ekkehard, margrabia Miśni. Dnia 3 kwietnia 1002r. Ekkehard został w Pohlde w Saksonii skrytobójczo zamordowany, co ułatwiło Henrykowi bawarskiemu uzyskanie tronu. Krótki, ale burzliwy okres interregnum w Niemczech postanowił wyzyskać Bolesław Chrobry. Po zabójstwie Ekkeharda zajął w maju 1002r. Marchię Wschodnią (obszar Łużyc między Łabą a Salą), a następnie Milsko z Budziszynem. Miśnia, zamieszkiwana w większości przez ludność słowiańską, sama otwarła Chrobremu bramy. Wkrótce potem Bolesław zajął gród Strzałę, opierając się na zachodzie o rzekę Elsterę. Na zjeździe w Merseburgu w lipcu 1002r.Chrobry usiłował wyjednać zgodę Henryka II na fakt dokonany. W wyniku negocjacji zatrzymał Łużyce i Milsko, Miśnia natomiast przypadła krewnemu Bolesława – Guncelinowi, a gród – Strzałę oddano Hermanowi, synowi Ekkeharda. Gdy sprawa wydawała się załatwiona, Chrobry został napadnięty przez ludzi nasłanych przez Henryka. Zamach na jego życie był sprytnie ukartowany, chciano pozbyć się niewygodnego sojusznika. Thietmar opisał bieg wypadków, jednak zaklinał się na wszystkie świętości, że to nie Henryk był inspiratorem zamachu. Bolesław Chrobry sądził inaczej. Cudem uniknąwszy śmierci, zerwał układy i zobowiązania i rozpoczął kroki wojenne. W obliczu wojny z cesarzem Henrykiem II zależało mu na pozyskaniu sojusznika w Czechach. Sytuacja była ku temu korzystna, w Pradze bowiem narastało niezadowolenie z krwawych rządów Bolesława Rudego. W takich okolicznościach nasz władca włączył się do rozgrywających się w Czechach w 1003r. walk o tron, w których poparł Rudego przeciw jego braciom Jaromirowi i Udalrykowi. Wkrótce, pewny poparcia znacznej grupy możnowładztwa czeskiego i morawskiego, zwabił podstępnie Rudego i kazał go oślepić, a sam objął władzę w Pradze. Społeczeństwo czeskie witało go uroczyście, chętnie widząc na tronie wnuka (po kądzieli) wielkiego księcia czeskiego Bolesława Srogiego. Niemcy gotowe były zaakceptować zaistniałą sytuację za cenę zhołdowania Czech przez Chrobrego. Ten jednak propozycję Henryka II odrzucił, . co wywołało wojnę o Czechy. Decydując się na otwarty konflikt z zachodnim sąsiadem, władca Polski liczył na silną w Niemczech opozycję wobec niepopularnych rządów Henryka. Poparł nawet bunt w Bawarii, posyłając tam swoje posiłki. Buntownicy jednak zostali rozgromieni, król niemiecki zaś uderzył bezpośrednio na Bolesława Chrobrego. W 1004r. wkroczył do Czech, udzielając poparcia wygnanemu Jaromirowi. Widząc przedstawiciela rodzimej dynastii Przemyślidów, Czesi powstali przeciw rządom polskiego księcia. Wierni Chrobremu pozostali jedynie Morawianie, Czechy znów wróciły pod niemiecką kuratelę . Król niemiecki natomiast, ku zgorszeniu wielu, sprzymierzył się z dotychczasowymi wrogami cesarstwa, pogańskimi Wieletami, dzięki czemu zapewne opanował również Milsko i Łużyce.
W sierpniu 1005r. ruszyła na Polskę kolejna wyprawa niemiecka, wspomagana przez księcia Jaromira czeskiego, Henryka, księcia Bawarii, i pogańskich Wieletów, którzy dołączyli do Henryka II . W trakcie marszu, nad Szprewą, polscy łucznicy zadali nieprzyjacielowi znaczne straty, lecz nie udało im się powstrzymać marszu, który dotarł do Odry. Przez osiem dni Chrobry bronił przeprawy przez rzekę. Niemcy znaleźli jednak nie strzeżony bród w rejonie Połecka – Maszewa i zagrozili Chrobremu okrążeniem. Unikając decydującego starcia, Polacy atakowali wroga z zasadzek. Dnia 22 września Niemcy stanęli w Międzyrzeczu, następnie dotarli pod Poznań. Jednak tutaj wyczerpana armia zaczęła odmawiać posłuszeństwa Henrykowi II i wtedy właśnie stanął przed nim wysłannik polskiego władcy. Chrobry zawarł z Henrykiem II w 1005r. w Poznaniu pokój, który jednak nie trwał długo. W drodze powrotnej do kraju armia Henryka II obsadziła Milsko i Łużyce. Thietmar zawarty w Poznaniu pokój uważał za niekorzystny dla cesarza niemieckiego.
Drugi etap wojny Chrobrego z Niemcami – w latach 1007-1013 – rozpoczął się zerwaniem pokoju przez cesarza Henryka II. Powodem były podejmowane przez polskiego władcę próby nawiązania bliższych kontaktów z Wieletami i Czechami. Polski książę prowadził wówczas zakrojoną na szeroką skalę działalność dyplomatyczną, starając się pozyskać wielu sojuszników. W tym celu wydał swoją córkę za Hermana, syna Ekkeharda, który zarządzał Marchią Milczańską. Również ożywił swoje kontakty ze Skandynawią, gdzie jego siostra Świętosława Sygryda, po śmierci swego pierwszego męża, władcy Szwecji Eryka, wyszła za króla duńskiego Swena Widłobrodego (rozdział I). Wojnę pierwszy też rozpoczął cesarz niemiecki, który jednak zajęty był bardzo wewnętrznymi sprawami. Wykorzystał to Bolesław i w maju 1007r. poprowadził wyprawę w okolice Magdeburga, odzyskując dla Polski Łużyce i Milsko wraz z Budziszynem. Odwetowa wyprawa niemiecka na Polskę ruszyła dopiero w 1010r. Zgromadziwszy liczną armię, książę saski Bernard, który dowodził nią pod nieobecność Henryka II, wyruszył przez Łużyce w stronę Krosna, by tutaj próbować forsować Odrę.Książę Bolesław , uprzedzając ruch Niemców, zabezpieczył przeprawy. W efekcie najeźdźcy ruszyli w stronę Głogowa, unikając walnej bitwy, a następnie, nie mogąc przełamać obrony Chrobrego, wycofali się do kraju. Jedyną korzyścią z tej wyprawy było odzyskanie przez najeźdźców części Łużyc. Druga w tym etapie wojny wyprawa niemiecka na Polskę została zwołana na lato 1012r.. Wojska dowodzone przez arcybiskupa magdeburskiego Walterda dotarły jedynie do Białej Góry nad Łabą i tam utknęły. Chrobry postanowił wykorzystać mało aktywną postawę wojsk niemieckich i zaatakował gród Lubuszę, który 20 sierpnia 1012r. zdobył i puścił z dymem. Na pograniczu polsko – niemieckim zapanowała panika. Wojska niemieckie z powodu powodzi na Łabie nie mogły pomóc obleganemu przez Polaków grodowi. Obie strony, znużone prowadzonymi działaniami, przystąpiły wówczas do rozmów pokojowych. Zwłaszcza, że Henryk II przygotowywał się do wyprawy do Rzymu, aby koronować się na cesarza, natomiast Chrobry przerwę w działaniach wojennych chciał wykorzystać na wyprawę na Ruś, w celu obrony swego zięcia Świętopełka. Zawarty w 1013r. pokój w Merseburgu przyznawał Polsce Łużyce i Milsko, z których to ziem miał nasz książę złożyć królowi niemieckiemu hołd oraz dać mu na wyprawę rzymską oddział 300 rycerzy. Z kolei Henryk II miał wspomóc oddziałem wojskowym Chrobrego w planowanej wyprawie na Ruś. Zawarte postanowienia miały zostać umocnione małżeństwem syna Bolesława , Mieszka, z Rychezą, córką palatyna nadreńskiego Erenfrieda (Ezzona). Uroczyście zaprzysiężono ten pokój 24 maja 1013r. w Merseburgu. Kronikarz niemiecki- Thietmar był naocznym świadkiem tego wydarzenia. Napisał, że uroczystość odbyła się w Zielone Świątki. Władcy wzajemnie wymienili przysięgi, Bolesław niósł miecz, a za nim podążał do kościoła Henryk II w uroczystym stroju. W poniedziałek wzajemnie wręczyli sobie bogate dary, król niemiecki ponadto otrzymał upragnione lenno.
Trzeci etap wojny Chrobrego z Niemcami przypadł na lata 1015- 1018. Zawarty w 1013r. w Merseburgu pokój rychło okazał się nietrwałym porozumieniem. Książę Bolesław odmówił wydania posiłków polskich na wyprawę rzymską Henryka II. Usiłował też pozyskać księcia czeskiego Udalryka, i w tym celu wysłał do niego swojego syna Mieszka. Władca czeski uwięził go jednak i wydał cesarzowi. Co prawda Henryk II wypuścił Mieszka na wolność, ale Chrobry odmówił wypełnienia swych lennych zobowiązań z Łużyc i Milska. W takiej sytuacji król niemiecki znowu wypowiedział wojnę. Dnia 8 lipca 1015r. koło miejscowości Schlanzfurt zebrały się siły niemieckie i stamtąd wyruszyły w kierunku Krosna nad Odrą, gdzie przeprawy bronił syn Chrobrego, Mieszko. Po zaciętych bojach wojsko niemieckie 3 sierpnia 1015r. przekroczyło Odrę. Obiecana Niemcom pomoc czeska księcia Udalryka jednak zawiodła, na skutek dywersji oddziału rycerstwa morawskiego, pozostającego w służbie Chrobrego. Sytuacja Henryka stała się rozpaczliwa. Wycofał się na lewy brzeg Odry, dopadł go tam jednak polski pościg i zadał klęskę w bitwie stoczonej na ziemi Dziadoszan. Na wieść o przegranej Henryk wycofał się do Merseburga. Kampania 1015 r. została zakończona, ale próby zawarcia pokoju spełzły na niczym. Dwa lata później Niemcy opracowali nowy plan, oparty na idei jednoczesnego ataku Niemców z zachodu i pozyskanych przez Henryka wojsk księcia kijowskiego Jarosława Mądrego – ze wschodu. Dnia 11 lipca 1017r. wojsko niemieckie wyruszyło z miejscowości Licykawa pod Magdeburgiern i skierowało się na Głogów. W tym czasie został odparty atak księcia kijowskiego na Brześć nad Bugiem . Główne siły polskie książę Bolesław skoncentrował nad Odrą w okolicach Głogowa. Niewielki oddział pod wodzą swego syna Mieszka wysłał do Czech w celu zablokowania ewentualnej czeskiej pomocy dla cesarza. Zaskoczony Henryk nie odważył się forsować Odry w okolicach Głogowa, lecz skierował swoje wojska na wschód i omijając Wrocław obległ Niemczę, leżącą na drodze z Wrocławia do Kłodzka. Próba zdobycia Niemczy z marszu nie powiodła się. Rozpoczęło się trwające blisko miesiąc oblężenie warowni. Przeszło ono do legendy. Thietmar podziwiał zaradność i wytrwałość obrońców grodu, ich wiarę i bohaterstwo.
Oblężenie Niemczy nie przyniosło cesarzowi sukcesu. W jego trakcie przebywające na Morawach polskie oddziały ponownie dokonały dywersji w Czechach. Ratując wojsko cesarz wycofał się do Niemiec. Niedługo po tym rozpoczęły się pertraktacje pokojowe, które zakończono 30 stycznia 1018r. w należącym do Polski Budziszynie, stolicy Milska. Podobnie jak przed pięcioma laty , w posiadaniu Chrobrego pozostały Łużyce i Milsko. Nie wiemy, czy te tereny zostały przyznane polskiemu księciu na zasadzie lenna, czy też bez żadnych dodatkowych warunków. Ponadto cesarz zobowiązał się dostarczyć posiłki wojskowe na planowaną przez Bolesława wyprawę kijowską. Przypieczętowaniem zawartego pokoju było małżeństwo Chrobrego z Odą, najmłodszą córką margrabiego miśnieńskiego Ekkeharda. Do ślubu doszło prawdopodobnie 3 lutego 1018r. lub w najbliższych dniach po tej dacie w miejscowości zwanej przez Thietmara – Cziczani. Pokój budziszyński ułatwił cesarzowi niemieckiemu zajęcie się sprawami wewnętrznymi Niemiec, Chrobremu zaś pozwolił na wyprawę na Ruś, by , podobnie jak w 1013r., wyzwolić z niewoli córkę, uwięzioną w Kijowie przez księcia Jarosława, oraz przywrócić tron jej mężowi Świętopełkowi.
V Wyprawa na Ruś kijowską
Po zawarciu pokoju z Niemcami w 1013r. w Merseburgu książę Polski wyprawił się na Ruś Kijowską. Przyczyną było uwięzienie jego zięcia Świętopełka wraz z rodziną przez Włodzimierza kijowskiego. Celem wyprawy natomiast osłabienie wschodniego sąsiada i zabezpieczenie granicy ruskiej. Wojsko Chrobrego wspierały przysłane przez Henryka II posiłki niemieckie oraz liczny oddział Pieczyngów. W trakcie marszu doszło w obozie Chrobrego do zamieszek wszczętych przez Pieczyngów. Spotkała ich za to surowa kara, książę kazał bowiem wyciąć ich w pień. Spustoszywszy znaczną część Rusi, książę polski powrócił do kraju. Do starcia z Włodzimierzem nie doszło, bo uzyskano wcześniejsze uwolnienie Świętopełka.
Dynastyczne konflikty na Rusi odnowiły się po śmierci Włodzimierza Wielkiego 15 czerwca 1015r. Doszło do walk pomiędzy Świętopełkiem, który zasiadł na tronie kijowskim, a jego bratem Jarosławem, panującym w Nowogrodzie. Świętopełk, zwłaszcza po utracie Kijowa w 1017r., ponownie zwrócił się o pomoc do Chrobrego, którego córka dostała się przy tym do niewoli, Świętopełk zaś uciekł na dwór teścia. Podczas walk z Niemcami książę polski prowadził z Jarosławem rozmowy, unikając otwartego konfliktu. Na wyprawę zdecydował się w 1018r., po pokoju budziszyńskim, chcąc ponownie osadzić na tronie kijowskim zięcia. Wyruszył na nią wsparty znowu posiłkami niemieckimi w liczbie 300 wojów i węgierskimi liczącymi 500 ludzi. Wojsko Chrobrego wspomagane było również przez Pieczyngów. W tradycji ruskiej zachowała się informacja o zwycięskiej dla Chrobrego bitwie nad Bugiem, która otwarła drogę na Kijów. Obszerny, okraszony wieloma anegdotycznymi szczegółami przebieg bitwy zamieścił w swojej kronice Gall Anonim. Oto fragment jego relacji:
„Zdarzyło się mianowicie, że w jednym i tym samym czasie król Bolesław ajechał Ruś i król Rusinów Polskę, jeden nie wiedząc o drugim, i każdy rozbił obóz u granic ziemi drugiego; przedzielała ich [tylko] rzeka. A skoro doniesiono ruskiemu królowi, że Bolesław już przeszedł na drugi brzeg rzeki i wraz ze swym wojskiem zatrzymał się na pograniczu jego królestwa, nierozsądny król przypuszczając, że go osaczył swymi masami [wojska], jak zwierza w sieci, przesłał mu podobno słowa [ pełne] wielkiej pychy, które spaść miały na jego własną głowę: „Niechaj wie Bolesław, że jako wieprz w kałuży otoczony jest przez moje psy i łowców”. A na to król polski odpowiedział: „Dobrze, owszem, nazwałeś mnie wieprzem w kałuży, ponieważ we krwi łowców i psów twoich, to jest książąt i rycerzy, ubroczę kopyta koni moich, a ziemię twą i miasta spustoszę jak dzik pojedynek!” Takie wzajemne wymienili poselstwa, a że następnego dnia nadchodziło święto, które król Bolesław chciał uroczyście obchodzić, więc odkładał stoczenie bitwy na dzień trzeci. Tego dnia tedy rżnięto niezliczoną ilość bydła, i przygotowywano je zwykłym obyczajem na zbliżającą się uroczystość na stół króla, który miał biesiadować z wszystkimi swoimi dostojnikami. Gdy więc kucharze i pachołcy, służący i czeladź wojska zgromadzili się nad brzegiem rzeki celem płukania mięsa i wnętrzności zwierząt, z drugiego brzegu naigrawali się donośnie służba i giermkowie ruscy, pobudzając ich do gniewu wyzwiskami i obelgami. Owi zaś im na to nie odpowiadali nic obelżywego, lecz grudy z wnętrzności i odpadki rzucali im przed oczy ku ich zniewadze. Skoro jednak Rusini coraz bardziej drażnili ich obelgami , a nawet zaczęli ich obsypywać strzałami, owa armia czeladzi Bolesława porzuciwszy to , co miała w ręku, psom i ptactwu, przepłynęła przez rzekę z orężem rycerstwa, śpiącego o południowej godzinie, i odniosła triumf nad tak wielką mnogością Rusinów.”
Zwycięstwo Chrobrego było całkowite i otworzyło mu drogę na Kijów, który po krótkim oblężeniu 14 sierpnia 1018r. został zdobyty. Triumfalny marsz przez ziemie ruskie zapewnił wojskom Chrobrego spore łupy. Oddał je książę pod opiekę Anastazego Korsunianina, archireja przy świątyni NMP Dziesiętnicy. Spustoszono też pewnie Kijów. Podanie polskie mówi, że Bolesław wjeżdżając, uderzył w Złote Wrota mieczem, który się wyszczerbił. Jedną z kijowskich zdobyczy Bolesława była siostra Jarosława, Przedsława, o której była mowa w rozdziale I. Po osadzeniu Świętopełka na tronie, książę przebywał jeszcze przez jakiś czas w Kijowie. Wysyłał stąd nawet poselstwa do cesarzy niemieckiego i bizantyńskiego. W liście do władcy Bizancjum Bazylego II Chrobry groził mu wojną w razie przyjęcia wrogiej postawy. Podczas powrotu z Rusi Bołesław przyłączył też do Polski, zajęte w 981r. przez Włodzimierza, Grody Czerwieńskie. Południowo-wschodnia granica państwa oparła się tym samym o granice Pieczyngów. Śmierć kronikarza Thietmara w końcu 1018r. spowodowała, że zamilkło najważniejsze źródło o ostatnich latach panowania Bolesława Chrobrego.
Niektórzy historycy sugerują, że już za rządów Chrobrego, w słabo przez źródła naświetlonych latach 1018-1025 doszło do pierwszych rozruchów ludowych, podejmowanych w imię powrotu do starych wierzeń. Inni podkreślają, że restrykcyjne metody chrystianizacji stosowane przez Bolesława i eksploatująca siły poddanych wielka polityka przyczyniły się do katastrofy lat trzydziestych. Pamięć potomnych zwraca się jednak przede wszystkim do faktu, który zwieńczył wieloletnie rządy Bolesława Chrobrego – do koronacji.
VI Korona królewska
Podjęte po zjeździe gnieźnieńskim starania o koronę zostały udaremnione przeciwdziałaniem Niemiec. Niechęć cesarza utrudniała stosunki ze Stolicą Apostolską. Próbą pozyskania Rzymu była obietnica płacenia papieżowi czynszu zwanego świętopietrzem, choć sprawa ta nie została dostatecznie przez naukę wyjaśniona. Okoliczności naprawdę korzystne dla planów koronacyjnych Bolesława zaistniały jednak dopiero po śmierci Henryka II w 1024r. W 1025r, prawdopodobnie na Wielkanoc, 18 kwietnia Bolesław Chrobry koronował się zgodnie z ceremoniałem na króla Polski. Żadne źródło nie podało miejsca koronacji , ani osoby koronatora. Powszechnie przyjmuje się, że było to Gniezno, niektórzy jednak wskazują Kraków, a Jerzy Strzelczyk sugeruje, że Poznań. Wkrótce potem, 17 czerwca 1025r., Bolesław Chrobry, zwany Wielkim, zmarł. Jego ciało spoczęło w katedrze poznańskiej.
VII Osobowość Chrobrego
Władca Polski był człowiekiem dumnym i gwałtownym. Macochę i przyrodnich braci wygnał, doradców Ody i Bolesława III kazał oślepić. Ludność karał okrutnie w przypadku cudzołóstwa i nieprzestrzegania postów kościelnych. Jednak w czasach średniowiecza było to normalne. Był porywczy, jednak potrafił , pod wpływem ukochanej żony Emnildy, miarkować gniew i wycofywać karzące decyzje. Zjednywał sobie maluczkich i największych. Na jego stronę przechodzili Słowianie z południowego Połabia, także możni niemieccy. Imponował Ottonowi III, Wojciechowi, Brunonowi z Kwerfurtu. Był geniuszem wojny i tytanem wytrwałości. Przeciwnika uprzedzał atakiem, konsekwentnie realizował swoje cele. Przy tym nie podejmował niepotrzebnego, niekoniecznego ryzyka. Kiedy trzeba było, wycofywał się , zawierał niekorzystne traktaty i rezygnował z nich , gdy uznał to za niezbędne. Był głęboko pobożny, ale nie potulny wobec Kościoła.
Odznaczał się wyjątkowo dobrym zdrowiem i temperamentem, co potwierdza epizod z Przedsławą. Policzono, że w czasie dwudziestu sześciu lat (od 992r. do 1018r.) odbył co najmniej dwadzieścia jeden dużych wypraw, nie licząc pomniejszych ekspedycji przeciwko pogańskim Prusom czy Wieletom. Ponoć dopiero później odznaczał się znaczną tuszą, że nawet na koniu nie mógł usiedzieć.
VIII Dziedzictwo
Dzieło stworzone przez pierwszego króla Polski Bolesława Chrobrego nie przetrwało długo. Rządy jego syna, Mieszka II, ozdobionego królewską koroną już w pierwszym roku panowania, doprowadziły do rozpadu stworzonej z trudem monarchii. Większość nabytków terytorialnych została utracona. Ponadto państwo, już po śmierci Mieszka II, pogrążyło się w anarchii, wykorzystanej przez księcia czeskiego Brzetysława, który w 1038r. dokonał najazdu na Polskę. Scalenia państwa i powrotu do dawnej świetności z czasów Wielkiego Bolesława podjął się syn Mieszka II, Kazimierz Odnowiciel.
Faktem niezaprzeczalnym jednak pozostaje, że zjazd gnieźnieński był ważnym krokiem na rzecz budowania zgody i jedności chrześcijańskich narodów, ale przede wszystkim był triumfem Bolesława Chrobrego, a więc według ówczesnych pojęć i wyobrażeń triumfem Polski. Koronacja zaś miała doniosłe znaczenie dla umocnienia pozycji naszego państwa, które stało się królestwem.
Bibliografia:
1.Źródła drukowane:
Anonim Gall: Kronika polska, Wrocław 1981;
Jan Długosz : Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki Sławnego Królestwa Polskiego,
ks. I – II, Warszawa 1962.
2.Opracowania całościowe:
Grabski A. F.: Bolesław Chrobry 967 – 1025, Warszawa 1970;
Jasienica P.: Polska Piastów, Warszawa 1967;
Labuda G. : Studia nad początkami państwa polskiego, t. I, Poznań 1987;
Łowmiański M. : Początek Polski, Warszawa 1985;
Manteuffel T. : Monarchia wczesnopiastowska, w: Zarys historii Polski,
Warszawa 1979;
Słownik encyklopedyczny. Historia, pod redakcją Marka Czaplińskiego,
Wrocław 2001;
Sroka A. : Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999;
Strzelczyk J.: Bolesław Chrobry, Poznań 1999;
Wyrozumski J. : Historia Polski do roku 1505, Warszawa 1986.
