CHARAKTERYSTYKA USTROJU KRÓLESTWA
POLSKIEGO
W LATACH 1815 – 1915
Lidia Mańka
Niniejszy referat dotyczy charakterystyki ustroju Królestwa Polskiego w latach 1815 – 1915. W I części opisana jest geneza Królestwa i jego liberalna konstytucja: w tym uprawnienia króla , skład i zakres kompetencji sejmu , skład Rady Stanu i Rady Administracyjnej. Druga część dotyczy ustroju władz przed i po powstaniu listopadowym , organizacji władz powstania styczniowego, likwidacji odrębności Królestwa aż po utworzenie generał gubernatorstwa.
KRÓLESTWO POLSKIE W LATACH 1815 – 1830
W 1813 r. Po klęsce Napoleona, pod okupacją rosyjską znalazło się Księstwo Warszawskie. Konstytucja została zawieszona, a dotychczasowe władze centralne przestały istnieć. Aleksander I powołał do zarządu krajem Radę Najwyższą Tymczasową, której organem doradczym był Komitet Centralny.
Ostateczne decyzje w sprawie losów Księstwa Warszawskiego miały zostać podjęte na kongresie wiedeńskim, który zebrał się po pokonaniu Napoleona w 1814 r. Sprawa polska należała do najbardziej spornych spośród tych, którymi zajął się kongres. Ostatecznie doszło do kompromisu miedzy Austrią, Rosją i Prusami. Kompromis ten współcześni określili jako czwarty rozbiór ziem polskich. Z obszaru dawnego Księstwa Warszawskiego Prusom przyznano departamenty: bydgoski, poznański i niewielką część kaliskiego, Austrii – Wieliczkę. Kraków z okręgiem stanowić miał republikę konstytucyjną pod kontrolą trzech mocarstw. Z pozostałych ziem Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie, połączone z Rosją. Nowe państwo obejmowało 128 tyś. km ² , z ludnością liczącą niewiele ponad 3 mln.
Dnia 27 listopada 1815 r. Aleksander I podpisał tekst konstytucji Królestwa Polskiego, które zostało złączone z Rosją osobą władcy i wspólna polityka zagraniczną. Związek ten miał charakter unii personalnej. Poza tym konstytucja gwarantowała odrębny charakter państwowy Królestwa, o własnym terytorium, sejmie, administracji centralnej i lokalnej, armii i zabezpieczonymi prawami języka polskiego. Faktycznie jednak Królestwo należy uznać za państwo o ograniczonej suwerenności.
Konstytucja Królestwa Polskiego uważana jest powszechnie za bardziej liberalną w zapewnieniu praw i swobód społeczeństwa w porównaniu z konstytucją Księstwa Warszawskiego. Do szerokiego zakresu praw obywatelskich zaliczono wolność osobistą, nietykalność osoby i własności, wolność druku, wolność wyznania. W późniejszych latach prawa te zostały ograniczone, a nawet, jak w przypadku wolności druku, kasowane. Liberalizm konstytucji przejawiał się również w rozszerzeniu kompetencji sejmu, we wpływie stosunkowo znacznej części społeczeństwa na kształt i działanie administracji i sądownictwa. Za regres w stosunku do czasów wcześniejszych uznano ograniczenie demokratycznych zdobyczy okresu Księstwa Warszawskiego ( uprzywilejowanie właścicieli gruntów do piastowania określonych stanowisk w aparacie władzy ), a także ograniczenie roli organów samorządowych. Konstytucja zachowywała jednak wiele postępowych postanowień, które zostały wprowadzone w Księstwie, z zasada równości wobec prawa na czele. Jednak równość ta dotyczyć miała jedynie wyznawców religii chrześcijańskich, nie obejmowała Żydów. Pozbawienie ich praw politycznych miało charakter stały, a nie czasowy, tak jak to miało miejsce w Księstwie Warszawskim. Konstytucja Królestwa Polskiego miała liczne wady, mimo tego była najbardziej postępową ustawą zasadniczą w ówczesnej Europie.
Na czele państwa stał król. Miał zapewnioną silną pozycję w systemie organów państwowych. Konstytucja głosiła, iż osoba królewska jest święta i nietykalna. Królowi powierzono w szerokim zakresie ustawodawstwo, w szczególności miał prawo dopełnienia ustawy konstytucyjnej przez statuty organiczne oraz prawo sankcjonowania ustaw uchwalonych przez sejm. Posiadał tez wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej, skupiał w swoim ręku pełnię władzy wykonawczej. Do niego należało prawo wypowiadania wojny i zawierania pokoju, dowództwo nad armią, rozporządzanie dochodami państwa, nominacje senatorów, sędziów, biskupów, obsadzanie wszystkich stanowisk administracyjnych, prawo łaski, nobilitacje i nadawanie orderów. Król nie ponosił odpowiedzialności konstytucyjnej
Ponieważ wszelkie rozkazy i postanowienia panującego winny bvć
świadczone (kontrasygnowane) przez odpowiednich ministrów, to oni, a nie
król, przejmowali na siebie odpowiedzialność za zgodność tych aktów z konstytucją i prawami. W praktyce władza monarchy wykraczała poza ramy
zakreślone przez konstytucję, dając królowi przytłaczającą przewagę nad innymi
organami państwa. Wobec tego że król-car rzadko przebywał w Królestwie
Polskim, zaistniała potrzeba powołania zastępcy monarchy na czas jego nieobecności. Rolę tę spełniać miał namiestnik. Pierwszym i ostatnim namiestnikiem Królestwa został były gen. napoleoński Józef Zajączek. Po jego śmierci
w 1826 r. urząd ten pozostał nieobsadzony. Postanowienia namiestnika miały być wydawane w Radzie Administracyjnej i kontrasygnowane przez jednego z wchodzących w jej skład ministrów. Do kompetencji namiestnika,
określonych przez konstytucję, należało przedstawianie do nominacji królewskiej dwóch kandydatów na wakujące urzędy: arcybiskupa, biskupa, senatora, sędziego Trybunału Najwyższego, ministra, radcy stanu. Konstytucja
przewidywała możliwość rozszerzenia tych uprawnień przez odpowiednie pełnomocnictwa królewskie. W 1818 r. car przekazywał namiestnikowi całą władzę wykonawczą, z wyjątkiem ściśle wyliczonych uprawnień, tj. prowadzenie polityki zagranicznej, zwoływanie sejmu, nominowanie niektórych
urzędników. Teoretycznie więc pozycja namiestnika była bardzo
silna. W rzeczywistości jednak Józef Zajączek był powolnym narzędziem
w rękach faktycznego wielkorządcy Królestwa wielkiego księcia Konstantego
i „komisarza cesarskiego” Mikołaja Nowosilcowa. Konstanty, brat Aleksandra I,
pełnił nie przewidziane konstytucją stanowisko wodza naczelnego
Funkcję swą sprawował niezależnie od sejmu czy jakichkolwiek organów państwowych i formalnie odpowiadał jedynie przed cesarzem. Organem wykonawczym naczelnego wodza stała się, wbrew konstytucji, Komisja Rządowa
Wojny.
Sejm Królestwa Polskiego składał się z króla, senatu i izby poselskiej.
W skład senatu wchodzili: biskupi, wojewodowie, kasztelanowie i książęta
krwi w liczbie nie większej niż połowa składu izby poselskiej. Prawo mianowania senatorów konstytucja przyznawała monarsze, stwarzając jednak możliwość kooptacji nowych senatorów przez samą izbę. Senatorami mogli być
jedynie właściciele gruntów, opłacający co najmniej 2000 zł podatku rocznego. W skład izby poselskiej wchodziło 77 posłów i 51 deputowanych,
wybieranych na sejmikach i zgromadzeniach gminnych. W sejmikach uczestniczyła tylko szlachta – właściciele. Do udziału w zgromadzeniach gminnych dopuszczono obywateli wyróżnionych ze względu na majątek, zawód lub zasługi. Ograniczenia cenzusowe obowiązujące w Królestwie miały charakter
mniej demokratyczny niż w czasach Księstwa Warszawskiego. Ze zgromadzeń wykluczono większość chłopów (prawa wyborcze mieli jedynie czynszownicy z dóbr narodowych) i wojskowych w służbie czynnej. Przyznano
natomiast prawa wyborcze profesorom i nauczycielom.
Zakres kompetencji sejmu byt znacznie szerszy niż w Księstwie Warszawskim. Obejmowały one ustawodawstwo cywilne, karne i administracyjne; dokonywanie zmian w regulacjach prawnych określających takie instytucje, jak: sejm, Rada Stanu, komisje rządowe, sądownictwo. Do sejmu należało również
stanowienie o podatkach, systemie menniczym i budżecie, zaciąg do wojska
oraz debatowanie nad wszystkimi innymi przedmiotami wskazanymi przez panującego. W pewnym zakresie przysługiwała też sejmowi kontrola rządu. Realizowana była przez prawo wyrażania opinii wobec sprawozdań Rady Stanu
o stanie kraju i działalności rządu. Izba poselska mogła zwrócić się do króla
z postulatami dotyczącymi stanu kraju oraz ze skargami i zażaleniami na ministrów, radców stanu i referendarzy oraz sędziów trybunału najwyższego.
Senat oprócz współudziału w ustawodawstwie miał dodatkowe kompetencje. Był sądem właściwym dla przestępstw wyższych urzędników, dla zbrodni stanu oraz organem rozstrzygającym o ważności wyborów.
Wzajemne relacje między obu izbami przedstawiały się inaczej niż w czasach Księstwa Warszawskiego – senatowi przyznano prawo merytorycznego
ustosunkowania się do wnoszonych projektów. Jedynie od króla zależało, do
której izby skieruje swoją inicjatywę. Tylko co do projektów skarbowych postanowiono, że najpierw mają być wnoszone pod obrady izby poselskiej. Po
uchwaleniu przez jedną izbę projekt przechodził do drugiej, która mogła go
jedynie w całości przyjąć lub odrzucić.
Inicjatywa ustawodawcza przysługiwała wyłącznie monarsze. Konstytucja przyznawała posłom jednak pewne możliwości wpływu na charakter
i treść projektów wnoszonych przez króla. W praktyce kompetencje i rola sejmu uległy zawężeniu, np. budżet ani razu nie został uchwalony w przewidzianym przez konstytucję trybie. Podobnie o zaciągu wojska decydował
monarcha bez udziału sejmu. W zasadzie sejmowi pozostawiono jedynie prawodawstwo cywilne i karne.
Sesje sejmowe odbywać się miały co dwa lata. istniała również możliwość zwołania sesji nadzwyczajnych. Prawo zwoływania, odraczania i rozwiązywania sejmu miał król. Obrady miały być jawne, jedynie na żądanie
1/10 obecnych członków mogły zostać utajnione. W 1825 r. car wydał artykuł dodatkowy, który w zasadzie znosił jawność posiedzeń. Nie przewidywano natomiast ograniczeń w dyskusji, tak charakterystycznych dla sejmu
Księstwa Warszawskiego. Na czas obrad konstytucja gwarantowała postom
i deputowanym nietykalność.
Rada Stanu dzieliła się na Zgromadzenie Ogólne i Radę Administracyjną. W skład Zgromadzenia Ogólnego wchodzili: namiestnik, ministrowie, referendarze,
radcy stanu. Obradami kierował król lub, w razie jego nieobecności, namiestnik. Zgromadzenie Ogólne miało podobne kompetencje co Rada Stanu Księstwa. Obejmowały więc one przygotowywanie projektów ustawodawczych,
sądownictwo kompetencyjne, decydowanie o oddaniu pod sąd urzędników,
kontrolę administracji i sądownictwo administracyjne. Poza zakresem uprawnień Zgromadzenia Ogólnego znalazło się natomiast sądownictwo kasacyjne.
Rada Administracyjna miała węższy skład niż Zgromadzenie Ogólne.
Wchodzili do niej: namiestnik, pięciu ministrów i inni członkowie powołani
przez króla. Rada Administracyjna była organem doradczym przy namiestniku,
który miał w Radzie głos decydujący. Zajmowała się wprowadzeniem
w życie postanowień królewskich i merytorycznym przygotowywaniem
obrad Zgromadzenia Ogólnego. Po śmierci namiestnika J. Zajączka w 1826 r. Rada Administracyjna przejęta jego kompetencje, stając się najwyższym organem rządowym.
W organizacji administracji centralnej wprowadzono, nawiązującą do czasów Polski przedrozbiorowej, zasadę kolegialności. Na czele poszczególnych
resortów postawiono komisje rządowe. Byty to komisje: wyznań religijnych
i oświecenia publicznego, sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i policji
przychodów i skarbu oraz wojny. Rola ministrów polegała na przewodniczeniu komisjom. Osobno konstytucja określiła pozycję ministra-sekretarza stanu. Miał on przebywać u boku króla i zapewniać łączność między nim
a krajem. Ministrowie i członkowie komisji rządowych mogli zostać pociągnięci do odpowiedzialności konstytucyjnej za naruszenie konstytucji, praw
i postanowień królewskich. Sprawy te rozstrzygał sąd sejmowy.
Królestwo zostało podzielone na 8 województw, te natomiast dzieliły się
na obwody. Województwami zarządzały organy kolegialne – komisje wojewódzkie. Na czele komisji stali prezesi. Komisje składały się z 5 wydziałów,
którymi kierowali komisarze. Wydziały swoim charakterem odpowiadały
przeważnie poszczególnym komisjom rządowym. Na czele zarządu miast stali burmistrzowie z ławnikami, a w miastach wojewódzkich i wyznaczonych
przez namiestnika – prezydenci i radni urzędów municypalnych. Zarząd wsi powierzono wójtom, którymi z mocy prawa zostali ich właściciele .
Ograniczeniu, w stosunku do sytuacji panującej w Księstwie Warszawskim, uległa rola samorządu. Organizację samorządowa zachowano jedynie
na szczeblu województwa, tworząc rady wojewódzkie. Członków rad wybierano na sejmikach i zgromadzeniach gminnych. Ich kompetencje były niewielkie, miały prawo przedstawiać rządowi ogólne uwagi dotyczące dobra
województwa oraz donosić o wykroczeniach urzędników.
Konstytucja gwarantowała niezawisłość sądownictwa. Zapewnić ją miała nieusuwalność sędziów. Jedynie na podstawie prawomocnego wyroku skazującego można było sędziego pozbawić urzędu. Mimo reformatorskich
zamysłów autorów konstytucji organizacja sądownictwa pozostała w zasadzie
w takim kształcie, jak w czasach Księstwa Warszawskiego. Do zmian w porównaniu z okresem wcześniejszym należało pozbawienie Rady Stanu funkcji sądu kasacyjnego. Odwołania od wyroków w sprawach cywilnych
rozstrzygał Sąd Najwyższej Instancji, a w sprawach karnych – sąd apelacyjny. Najcięższe przestępstwa polityczne rozpatrywał senat, jako sąd sejmowy.
Rozwój sytuacji w Królestwie Polskim, zakres jego samodzielności, przestrzeganie praw społeczeństwa byty ściśle uzależnione od zewnętrznych stosunków panujących w Rosji. Znaczna część rosyjskiej
arystokracji wrogo odnosiła się do reform, na jakie zgodził się Aleksander
w Królestwie. Bojąc się zgubnego wpływu przykładu polskiego, dążyła do zniesienia konstytucji Królestwa. Aleksander, gdy obejmował rząd w Królestwie.
uchodził w Europie za władcę liberalnego, z czasem zwrócił się ku tendencjom
reakcyjnym. Odbiło się to na jego stosunku do Królestwa Polskiego. Do 1820 r.
mimo przypadków naruszenia konstytucji, przejawiał wolę respektowania samodzielności Królestwa, myślał nawet o przyłączeniu do niego znacznej części ziem polskich zabranych przez Rosję. W roku 1820 nastąpił zdecydowany
zwrot w polityce cara, który przestał zupełnie krępować się konstytucją.
Jednak już wcześniej stosunki panujące w Królestwie zaczęty budzić opór
społeczeństwa. Wiązało się to z łamaniem praw konstytucyjnych i godności
narodowej. W roku 1819 wprowadzono cenzurę, łamiąc postanowienia konstytucji o wolności druku. Coraz częstsze były przypadki aresztowań z przy-
czyn politycznych. Pełnej kontroli nad społeczeństwem służył, coraz bardziej
rozbudowywany, aparat tajnej policji. Na sejmie w 1820 r. z oskarżeniem
rządu o łamanie konstytucji, w związku z ustanowieniem cenzury, wystąpiła opozycyjna grupa posłów szlacheckich, zwana „kaliszanami”. Na czele
tego ugrupowania stanęli Wincenty i Bonawentura Niemojowscy. Na posiedzenie III sejmu, który odbyt się dopiero w 1825 r., bracia Niemojowscy
w ogóle nie zostali dopuszczeni. Car, nauczony doświadczeniami poprzednich sejmów, wydał w tymże roku Artykut dodatkowy, wprowadzający tajność obrad.
Wobec braku efektów związanych z działalnością legalnej opozycji parlamentarnej oraz wobec zaostrzenia kursu caratu w stosunku do Królestwa
wzrosła aktywność tajnych związków. Najważniejszym spośród nich było Towarzystwo Patriotyczne. Jego członkowie zostali aresztowani w 1828 r. postawieni przed sądem sejmowym, jako właściwym do rozstrzygania spraw
o zbrodnie stanu. Sąd ten, składający się z senatorów, orzekł, że oskarżeni
nie są winni zbrodni stanu, a jedynie przynależności do nielegalnych związków, i wymierzył im niewielkie kary więzienia.
